Familie-ideaalbeelden loslaten. Er is iets heel eigenaardigs aan families en ons beeld van familierelaties. Wanneer het gaat om familiedynamiek, welk beeld komt er dan bij je naar boven? Komen er beelden bij je op van gezelligheid, vreugde en verbinding in het gezin, of komen er hele andere beelden naar boven? Zie je dan je eigen familie? Of zie je misschien een andere familie, een ideaalbeeld dat ergens ver verwijderd is van je dagelijkse familierealiteit?
Er is natuurlijk een wezenlijk verschil tussen onze ervaringen in de werkelijkheid en de beelden die we iedere dag krijgen voorgeschoteld. Neem de Disneyfilm Encanto, waarin de makers op een heel slimme wijze de perfecte familie weten te schetsen. Ze leggen knap bloot wat er onder de perfecte buitenkant gedragingen aan emoties en wonden in de hoofdpersonen aanwezig zijn, ontstaan door gebeurtenissen en trauma’s die over de jaren zijn gevormd. Je ziet als kijker ook heel duidelijk welke gevoelens en emoties worden onderdrukt om het ‘goed’ te hebben en te houden. Dat is echt prachtig gedaan, maar daar blijft het niet bij. De kleurtonen in de film zijn volledig van het roze kader voorzien — letterlijk en metaforisch. Ik zat met verbazing te kijken. Ons werd niet zomaar een ideaalbeeld getoond, maar het summum. Een sprookje van hoe men in families met elkaar en met de buitenwereld om moet gaan. En toen er eenmaal letterlijk en figuurlijk scheuren in het familiehuis kwamen, wist Disney precies hoe het moest eindigen: alle wonden werden geheeld en men leefde nog lang en gelukkig.
En ondanks dat het me ergens wat wrang aanvoelde, te utopisch, voldeed het onbewust aan mijn verwachtingen. Het MAG namelijk niet slecht aflopen. Wat mij denk ik opviel, was dat er van een ideale werkelijkheid werd uitgegaan. Eentje waarin uiteindelijk alles goed is of goed komt. En is dat niet wat we allemaal het liefste willen en hopen?
De realiteit van familierelaties: Zelden perfect opgelost
Ik vroeg me af of het archetypische karakter van gezinsdynamiek daarin een rol speelt. Deze familiepatronen zitten zo diep in onze psyche gegrift dat we niet kunnen accepteren dat ‘ieder huisje zijn kruisje heeft’ — om het maar in heel simpel Nederlands te verwoorden. En in familierelaties komt het ook niet altijd goed. In bredere zin is dat archetype van de familie het menselijke geslacht zijnde één grote familie waarmee we deze planeet moeten delen. En waarvan ook heel veel mensen blijven hopen dat het ooit goed komt met al die complexe familiedynamieken. Dat er ooit een einde komt aan vetes, ruzies en oorlogen.
De oudste opgetekende verhalen waarin over families werd geschreven zijn volgens mij de verhalen in het bijbelboek Genesis. Deze verhalen werden mij van jongs af aan als heldenverhalen voorgelezen, maar als ik er nuchter naar kijk dan was het ook evenzogoed één groot drama. Evenals in de Griekse mythologie. Ik ben eens teruggegaan naar die verhalen en ik zag daarin een hele duidelijke lijn: de rode draad van het verhaal zelf IS het familieverhaal. Onze eigen rode draad vinden we evenzogoed in ons familieverhaal en in onze familiegeschiedenis.
Wat ik bevrijdend vond om te lezen in die oude oerfamilieverhalen is dat echt alles aan bod komt. Allerlei daden zoals verraad, bedrog, geweld, oorlog, huwelijk en scheiding, kinderen krijgen, overspel — en alle bijbehorende emoties: liefde, haat, jaloezie, vreugde, verdriet, woede. En er was eigenlijk nooit een ‘eind goed al goed’ scenario. Dat werd ons pas in het Nieuwe Testament voorgehouden, vaak met verwijzing naar de hemel als compensatie. Maar wellicht op uitzonderingen na is dat ideaalbeeld van de familie, waarin altijd alles goed komt en er altijd liefde is, een utopie. Omdat alles wat we meemaken een wezenlijk onderdeel is van ons menselijk bestaan. Alles wat we meemaken hoort gewoon bij het leven. The good, the bad, the ugly. Maar dat kunnen we maar niet accepteren, lijkt het.
Je ziet ook hoe dat soort oerverhalen vaak mooier gebracht worden dan ze zijn, waardoor ze direct hun diepere waarde verliezen. De waarde zit hem er onder andere in dat niets menselijks ons vreemd is. We zijn nu eenmaal verbonden als een menselijke familie. Wat wij als mens individueel meemaken en wat we ons eigen kleine drama noemen, heeft ook altijd een collectief of universeel karakter zoals het in de oerverhalen beschreven is. En op dit moment in de menselijke geschiedenis staan jij en ik op het toneel. Wat ga je er van maken… (vul je naam maar in). En ik weet niet hoe groot onze rol is in het geheel, maar in ieder geval hebben we een rol als individuen. Om ons geheel eigen verhaal te gaan schrijven en tot een goed einde te brengen.
Acceptatie als sleutel tot gezonde familierelaties
Welke verwachtingen heb je van jezelf en van de ander? Want als je jezelf en de ander gaat meten aan perfectie, dan zal de realiteit wellicht hard aankomen. Disney en anderen zijn er heel goed in om te bepalen wat het ideaalbeeld is over relaties, gezinnen en voor onze kinderen en waar we naar moeten streven, hoe ver het ook verwijderd is van de realiteit van het leven.
Het loslaten van het ideaalbeeld over hoe gezinsrelaties zouden moeten of kunnen zijn, dat kan al bijdragen aan een acceptatie van de familiewerkelijkheid zoals deze nu is. Voor mij is dat altijd de bottom line in familieheling: terug naar het hier en nu. Welke realistische verwachtingen kunnen we hebben? Wat is er nu wel en wat niet in onze familie-interacties? Het begint met erkenning en onder ogen komen met wat er wel of niet is. En juist daarin vinden we misschien het begin van de heelheid die we wellicht allemaal zoeken als het gaat om issues binnen families en familiesystemen.
Ik zeg het ook tegen mezelf: meet je niet aan een ideaalbeeld. Laten we accepteren in plaats van idealiseren. Accepteren van jezelf en accepteren van de ander. En dat is al een heel mooi begin. Want het niet-accepteren van wie de ander is (partner/familielenen/ouders/kinderen), is uiteindelijk niet het probleem van de ander, maar van degene die niet kan accepteren. Daarin ligt denk ik ook het werk aan onszelf. En daarbij hoort dat we ideaalbeelden die we gemaakt hebben van de werkelijkheid steeds meer loslaten. En de onrealistische verwachtingen die daaruit voortkomen.
Psycholoog Caroline Hanskte schreef een boek met de titel ‘The Inner Family Archetypes’ waarin zij beschrijft dat ieder mens de vier archetypes van de familie (vader, moeder, meisje, jongen) in zich meedraagt als universele energieën. In hoeverre dit precies werkt durf ik niet te zeggen, maar wat me in het idee aanspreekt is dat we niet meer alles op de buitenwereld hoeven te projecteren. En daardoor kunnen we die projectiebeelden en die ideaalbeelden die we hebben van sleutelfiguren in onze opvoeding afleggen en terugnemen. En onszelf bevrijden van onrealistische verwachtingen.
Waarschijnlijk zul je zien dat het loslaten van verwachtingen een van de grootste veranderingen kan teweegbrengen voor jezelf en uiteindelijk ook voor die ander. Dus somewhere along the line zullen we onze plaatjes van de werkelijkheid die we hebben bedacht of gezien (dank u Disney), ook weer mogen loslaten en de realiteit daarmee leren accepteren. Dat is eigenlijk een prachtige ontwikkeling, want daarmee erkennen we wat er wel en wat er niet is.
Familie-ideaalbeelden doorbreken: Voorbij perfectie
Van familietrauma naar acceptatie
Het idee dat jij of ik een uitzondering zijn als het gaat om wat we meemaken in onze familierelaties is voor mij persoonlijk al een bevrijdend proces. Ja, we hebben allemaal onze familiewonden, teleurstellingen en tegenslagen in relaties. Ook het gezinsleven niet perfect hoeft te zijn om goed te zijn. Familiehealing begint met het inzicht dat het leven gewoon het leven is, met alles erop en eraan – ook in families. Punt.
Realistische verwachtingen creëren
Zolang we als mensen elkaar gevangen houden in onze ideaalbeelden van familie en van onszelf, zullen we nooit werkelijk vrij zijn van ongezonde familiepatronen. Omdat gevoelens van schuld en schaamte dan de boventoon vieren. Wat ik nog wel mooi vind aan Encanto, is dat je aan de ene kant een enorm ideaalbeeld over familie krijgt voorgeschoteld en tegelijkertijd ook kan zien wat potentieel gezien wél mogelijk is in gezinsdynamiek. Want het verlangen naar familieheling, verbinding, erkenning en het hebben van liefdevolle familierelaties, is een basisbehoefte van ieder mens in elk familiesysteem.
Als familieleden bereid zijn om zichzelf en de ander in de ogen te kijken en elkaar oprecht kunnen begrijpen en accepteren wat er in het hier en nu is, dan is dat op zich al een heel helend proces voor het familiesysteem. En dan hoeven we denk ik ook geen ideaalplaatjes meer te maken omdat de behoefte die schuil ging achter het ideaalplaatje, verdwenen is. Er is dan acceptatie en vrede binnen de familie. En misschien wel dankbaarheid en liefde – de basis voor gezonde, authentieke familiebanden.
David Pieters